اکرام ایتام مسئله ایست که در قرآن کریم و کلمات بزرگان دین بسیار بدان سفارش شده و یتیم نوازی شرط ورود به بهشت و ظلم و تجاوز به حقوق و اموال آنها موجب خسران و عذاب الهی معرفی شده است.

در خصوص رسیدگی به ایتام، فقط مسئله معاش و مادیات مطرح نیست، هر چند که نبود آن ها نیز بسیار سخت است، اما آن چه که از خوراک و پوشاک مهم تر است، محبت و مورد توجه واقع شدن ایتام است. چرا که انسان موجودی لطیف و تشنه محبت است، به ویژه در دوران کودکی نیاز به محبت بیشتر می باشد. حال اگر چنین افرادی محبت نبینند و بدون عشق بزرگ شوند، هیچ تضمینی برای داشتن زندگی سالم برای آن ها وجود ندارد و چه بسا ممکن است دچار بحران های شخصیتی و اجتماعی شوند. زیرا در محیط خانواده است که انسان تربیت معنوی، اجتماعی و اخلاقی می شود و عدم داشتن خانواده در کودکان یتیم منجر به صدمات جبران ناپذیر روحی می گردد. لذا چه بهتر است یتیمان درون خانه رشد پیدا کنند و مانند فرزندان خود با آن ها برخورد شود تا در محیط گرم و امن خانه، کمتر احساس نبود والدین خود را کنند.

تعریف یتیم از دیدگاه اسلام

از ديدگاه شرع مقدس اسلام يتيم به هر طفل نابالغی گفته می شود كه پدر خويش را از دست داده باشد. چنين كودكانی با از دست دادن سايه پر مهر پدر، احساس خلا و كمبود فراوان كرده كه اين خلا جز از طريق محبت و دوستی قابل جبران نيست. اگر چه اين كمبود تا حدودی توسط مادران مهربان و دلسوز جبران می شود ولی اسلام همگان را مكلف به اين وظيفه كرده تا در صورت وجود مادر يا سرپرست، او را در قبال اين مهم ياری كنند و در غير اين صورت شخصا اقدام كرده و آن ها را تحت حمايت خويش قرار دهد.

مسئولیت در قبال ایتام

دين مبين اسلام حقوقی را در قبال ايتام واجب كرده كه شناخت آن حقوق ما را در انجام وظايفمان نسبت به این عزیزان كمك می كند. در زیر بخشی از این حقوق آورده شده است:

• یتیم نوازی: نیاز به محبت و توجه، در هر انسانی وجود دارد و همین عامل است که سبب رشد انسان می شود. حال آن که این نیاز و خواسته در کودکان شدیدتر است و به وسیله والدین رفع می گردد. پس کودک یتیم از این نعمت محروم است و لذا در اسلام چه بسیار سفارش به نوازش کودک یتیم شده و محبت نسبت به یتیم، اجر و منزلت فراوانی نزد خداوند دارد. خداوند متعال در آیه ی 177 سوره بقره در مورد یتیم نوازی می فرماید:

نيكى (تنها) اين نيست كه (به هنگام نماز) روى خود را به سوى مشرق يا مغرب بگردانيد، بلكه نيكوكار كسى است كه به خدا و روز قيامت و فرشتگان و كتاب آسمانى و پيامبران ايمان آورده و مال (خود) را با علاقه‌اى كه به آن دارد به خويشاوندان و يتيمان و بيچارگان و در راه‌ماندگان و سائلان و در (راه آزادى) بردگان بدهد.

در این آیه که خداوند مصادیق نیکوکاری را می شمارد، یتیم نوازی را پس از ایمان به خدا و روز جزا و ایمان به پیامبر و کتاب های آسمانی و ملائکه ذکر می کند و این اهمیت جایگاه این مسئله را می رساند.

پیامبر اکرم (صلی ‌الله‌ عليه و اله)  نیز درباره یتیم نوازی می فرماید: آیا دوست داری دلت نرم و آرزویت برآورده شود؟ بر یتیم ترحم کن و دست محبت بر سر او بکش و از غذای خود به او بخوران تا قلبت نرم و حاجتت روا گردد.

• حفظ مال یتیم: در خصوص اموال یتیم در آیات قرآن کریم، سه مسئله مورد توجه قرار گرفته است:
  • عاقبت خوردن مال یتیم: خداوند در آیه 10 سوره نساء در خصوص عاقبت خوردن مال یتیم می فرماید: آنان که اموال یتیمان را به ستمگری می‌خورند، در حقیقت آن ها در شکم خود آتش جهنم فرو می ‌برند و به زودی در آتش فروزان خواهند افتاد.

این آیه در بیان عدم پایمال کردن مال یتیم در ارث و ظلم به آن ها است و از جمله آیاتی است که دلالت بر تجسم اعمال می کند. این بیان صورت تمثیل دارد و برای نشان دادن قبح خوردن مال یتیم است، یعنی اگر کسی چنین کرد دچار عذاب الهی می شود.

• • عوض نکردن مالشان: خداوند در آیه 2 سوره نساء می فرماید: و اموال یتیمان را پس از بلوغ به دست آن ها دهید، و مال بد و نامرغوب خود را به مرغوب (آن ها) تبدیل نکنید و اموال آنان را به ضمیمه اموال خود مخورید، که این گناهی بس بزرگ است.

در مورد عدم عوض کردن مال خود با مال یتیم که در آیه فوق بدان اشاره شده باید گفت که این آیه به سرپرستان ایتام نظر دارد. به این معنا که یتیم در زمان طفولیت اختیاری بر مالش ندارد و این وظیفه قیم آن هاست که از مالشان، صرف مخارج آن ها کند و بعد بلوغ هم، باید اموالشان را در اختیار خودشان قرار دهد. اما در راستای انجام این وظیفه باید توجه داشته باشند که مبادا مال خوب آن ها را با مال بد خود عوض کنند و این گناه بزرگی است، بلکه باید در امانت امین باشند.

• • شرط تصرف در مال یتیم: خداوند در آیه 2 سوره نساء می فرماید: اموال یتیمان را [به هنگامى که رشد پیدا کنند] به آن ها بدهید. یعنى تصرف شما در این اموال تنها به عنوان امین و ناظر و وکیل است نه به عنوان یک مالک.
• سرپرستی یتیم: یکی از محاسن اخلاق، سرپرستی ایتام و محبت به آن ها است. باید دانست که کودک یتیم نیازهای متعددی دارد که از جمله آن ها داشتن کانون خانوادگی و داشتن فردی به عنوان تکیه گاه است. در فرهنگ اسلام بهترین وسیله برای رفع کمبود های یتیمان آن است که کودکان یتیم، جزء عائله انسان قرار گیرند و مساعدت ها و کمک ها نسبت به آن ها محترمانه انجام شود تا آنان احساس حقارت نکنند.

در مورد یتیم و نگهداری از یتیم، در میان سخنان ائمه سفارشات و تأکیدات فراوانی می توان یافت. پیامبر اکرم (صلی ‌الله‌ عليه و آله) که خود کودکی یتیم بودند و با درد یتیمی به خوبی آشنا بودند، در مورد اجر و پاداش سرپرستی یتیم فرمودند: کسی که یتیمی را سرپرستی کند تا این که از او بی نیاز شود، خداوند بهشت را بر وی واجب می کند، همان گونه که اگر کسی در مال یتیم خیانت کند مستحق دوزخ می شود.

در آیات سوره ضحی نیز بر این مطلب اشاره شده و خداوند به پیامبر (صلي ‌الله‌ عليه و آله) می فرماید همان طور که یتیم بودی و تو را پناه دادیم، تو نیز یتیمان را نوازش کن و آن ها را از خود دور نکن.

• عدم ظلم به یتیمان: در منشور اخلاقی هر انسان آگاهی، ظلم به دیگران عملی ناشایست است و این در مورد کودکان قطعا بدتر است چه برسد به این که آن کودک یتیم و بی سرپرست باشد که در این صورت گناهی عظیم است. قرآن مجید در پاره ‌ای از آیات، بی اعتنایی به یتیمان را علامت کفر و نفاق می ‌شمارد، آن چنان که در آیات ابتدایی سوره ماعون آمده است که: آیا دیدی کسی را که دین را تکذیب می کرد؟ پس آن کسی که یتیم را رد می کند و دیگران را تشویق به اطعام مسکین نمی کند.

در آیات ابتدایی سوره ماعون، فردی که به روز جزا ایمان ندارد و آن را تکذیب می کند همان کسی معرفی شده که یتیم را از در خانه اش می راند و از عقوبت عملش هم نمی ترسد. چنین فردی نه خودش در موقع توانایی می بخشد و نه دیگران را تشویق به اطعام مسکین می کند زیرا به روز جزا اعتقاد ندارد. پس هر انسانی که آگاه و خدا ترس باشد و به روز قیامت ایمان داشته باشد، در مورد یتیمان ظلم و ستمی روا نمی دارد و با آن ها مهربان خواهد بود، چرا که از عقوبت ظلم خویش آگاه است.

در حدیثی از امام علی (عليه السلام) وارد شده که با یتیم، مانند فرزند خود رفتار کنید. یعنی همان گونه که انسان به فرزند خود ظلم نمی کند و در صورت نیاز به تنبیه، حد اعتدال را نگه می دارد، در مورد یتیم نیز باید همین گونه باشد.

ظلم به یتیم می تواند مصادیق متعددی داشته باشد از جمله: ظلم در مال یتیم، ظلم در محبت کردن، ظلم در تربیت و ظلم در عدم توجه به ایشان.

• اکرام و احسان یتیم: ضرورت محبت ورزی و نوازش یتیم مسئله ایست که از آیات و روایات به سادگی قابل فهم است و اگر کسی از این فرمان الهی سرباز زند، مورد سرزنش قرار می گیرد.

خداوند در مورد برخی افراد در آیه 17 و 18 سوره فجر می فرماید: بلكه شما يتيم را گرامى نمى ‌داريد و يكديگر را بر اطعام بينوايان ترغيب نمى‌ كنيد. مسکین کسی است که برای او هیچ چیزی نیست و حال وی از فقیر نیز بدتر است و به دلیل پیری یا مریضی یا نقص بدنی یا مالی قادر به تأمین معاش خود نیست. در آیات قبل این دو آیه، سخن از انسانی است که از طرف خداوند به وسیله نعمت یا فقر مورد آزمایش قرار می گیرد و ممکن است بر اثر ثروت و نعمت های که به او داده شده گمان کند که به خاطر اکرام و جایگاه او در نزد خداوند است و لذا دچار غرور می شود و به طغیان می پردازد و اگر چنین کسی به وسیله فقر آزمایش شود، گمان می کند که خدا با او دشمنی داشته است .

در حقیقت این افراد ملاک اکرام را داشتن مال و ثروت و عدم اکرام را نداشتن نعمت می دانند و چنین افرادی نه یتیم را احترام می کنند و نه یکدیگر را به دادن صدقه بر مساکین تهی دست، سفارش و تشویق می کنند. در حقیقت می توان منشا این رفتارها را، مال دوستی دانست و اهانت را، کاری به حساب آورد که آن ها از طریق ترک اکرام یتیم و منع صدقه از فقیر می کردند، نه آن فقری که به جهت آزمایش است. آن ها هر مالی که باشد چه پاک یا حرام، هر چند مال یتیم هم باشد، می خورند. پس مشاهده می شود اکرام یتیمان و مستضعفان با لطافت و دقت خاصی در آیات مرتبط در قرآن بیان شده است. از طرفی با بیان ارزش آن نزد خداوند، دعوت به این امر می شود و از طرفی بیان می شود که اگر صدقه ترک شود، چه عقوبت هایی در انتظار خواهند داشت. در آیات قرآنی، اکرام یتیم و مسکینان گاهی بعد از ایمان به خدا و روز جزا و ایمان به پیامبران و کتاب های آسمانی و فرشتگان ذکر شده است و در مواردی بعد از ایمان به خدا و نیکی به پدر و مادر و خویشاوندان.

ضرورت اکرام و محبت ورزی نسبت به یتیم به حدی است که در روایتی زیبا از پیامبر (صلی ‌الله‌ عليه و اله) وارد شده است: هنگامی که یتیمی گریه می کند، عرش خدا به لرزه می افتد. آن گاه خدای تبارک و تعالی می فرماید: چه کسی بنده مرا که پدر و مادرش را در خردسالی از او گرفتم به گریه در آورد؟ به عزت و جلالم سوگند، هر کس او را ساکت کند، بهشت را بر او واجب می کنم.

احکام شرعی ایتام

درباره یتیم در اسلام احکام خاصی وجود دارد، که در زیر به چند مورد از آن ها اشاره شده است:

• محجور بودن: از جمله کسانی که محجور شرعی هستند و نمی توانند در اموال و حقوق مالی و امور غیر مالی (مانند حق قصاص و طلاق) تصرف کنند، افراد نابالغ و غیر رشید هستند. دو صفت بلوغ و رشد، در کودکان (به اصطلاح فقهی: صبی و صغیر) وجود ندارد و به همین دلیل آن‌ها از تصرف در اموالشان محجورند. یتیم نیز طبق تعریف، نابالغ و در نتیجه مشمول حجر و ممنوعیت تصرف در اموالش است.
• ولی یتیم: ولایت قهری صغیر (نابالغ) بر عهده پدر و جد پدری طفل به ترتیب نزدیک تر و زنده بودن، می باشد. در صورت فوت پدر و یتیم بودن فرزند، ولایت طفل بر عهده یکی از اجداد پدری او به ترتیب نزدیک تر و زنده بودن می باشد. اگر هیچ یک از اجداد یتیم زنده نبود، نوبت به وصی (نماینده ای که اداره امور طفل را بر عهده میگیرد) پدر یا یکی از اجداد پدری‌ وصی به ترتیب نزدیک‌ تر و زنده بودن می‌ رسد و اگر هیچ کدام از آن ‌ها نبودند ولایت با حاکم است.
• حضانت: پدر و مادر، هر دو حق حضانت (تکلیف در نگهداری و سرپرستی کودک) دارند و در صورت فقدان پدر، حق حضانت یتیم با مادر اوست و اشخاص ثالث مانند وصی یا دیگر خویشاوندان تقدم ندارند. در صورت فقدان والدین، سرپرستی یتیم به جد پدری به ترتیب نزدیکی و زنده بودن می‌رسد.
• خمس: در آیه خمس (آیه ۴۱ سوره انفال) که صاحبان خمس را معرفی می‌ کند یکی از آن ‌ها را یتیمان بر می ‌شمرد که طبق نظر فقها شامل سادات یتیم (کسانی که نسبشان از طریق پدر به عبد المطلب برسد) می‌ شود. در سهم داشتن ایتام از خمس ایمان شرط است و نیز این که فقیر باشند. بر پایه آیه ۷ سوره حشر یتیمان از اموال و غنائمی که از کافران نصیب مسلمانان می ‌شود سهم دارند تا این اموال فقط میان ثروتمندان دست به دست نشود.

موسسه خیریه فاطمه زهرا (س) حامی خانواده های بی سرپرست و ایتام

موسسه خیریه فاطمه زهرا (س) در راستای حمایت از خانواده های بی سرپرست از سال 1368 شروع به خدمت رسانی به این قشر از افراد جامعه کرده است که در این سه دهه موفق شده است کمک شایانی به خانواده های ایتام ارائه دهد.

پرداخت کمک به ایتام  از طریق خیریه فاطمه زهرا (س)

برای پرداخت آنلاین کمک به ایتام از طریق خیریه فاطمه زهرا (س) می توانید به 3 طریق اقدام نمایید:

• پرداخت از طریق سامانه:

روی لینک زیر کلیک کرده و با وارد کردن شماره همراه خود اقدام به پرداخت آنلاین کمک به ایتام نمایید.

• پرداخت از طریق شماره حساب:

  از طریق شماره حساب های زیر، می توانید به پرداخت آنلاین کمک به ایتام اقدام نمایید.

  • حساب ارزی بانک ملت: 11Sac132907

  • شماره کارت بانک ملت: 6575-6264-3378-6104

شایان ذکر است، پس از پرداخت مستقیم به شماره کارت موسسه، لطفا رسید خود از طریق پیامک یا واتساپ به شماره زیر ارسال نمایید:

 09016774430

• از طریق اپلیکیشن نیکوکار

جمع بندی

انسان اگر با دیدی عمیق تر نسبت به اطرافیان خود بنگرد، کودکان و خانواده های بی سرپرستی را خواهد دید که نیازمند کمک مالی و محبت هستند، در حالی که ممکن است ما از آن ها غافل باشیم و دچار سهل انگاری در مورد آنان شده باشیم. حال آن که پدر یتیمان، امیر مؤمنان علی (عليه السلام) به شهادت تاریخ، مدام به حال ایتام و ضعیفان رسیدگی می کرد و سرپرست و حامی ایشان بود. ایشان نزدیک شهادت خود فرمودند: خدا را، خدا را در مورد یتیمان، نکند آن ها گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند، نکند آن ها در حضور شما در اثر عدم رسیدگی از بین بروند.

این وصیت امام حاکی از مسئولیت سخت در قبال یتیمان است، که امام این چنین بدان سفارش دارند، پس در رفتارمان با دیگران و به خصوص قشر درد کشیده باید بسیار تأمل و دقت کرد؛ چرا که این یک آزمایش الهی است برای هر دو طرف؛ یتیمان از آن جهت که والد خود را از دست داده اند و دیگران از جهت برخورد با آنان.