در اسلام برای انجام برخی کار های حرام یا ترک بعضی واجبات جریمه هایی در نظر گرفته شده است تا هم کیفری برای فرد متخلف باشد و هم منافعی عاید جامعه گردد. این جریمه‌ها همان کفارات هستند.
از مهم‌ترین انواع کفاره می‌توان از آزادکردن بنده، اطعام یا پوشاندن فقیر، روزه گرفتن و قربانی نام برد. برخی از کارهایی که کفاره دارند، عبارت‌اند از: قتل انسان، باطل‌کردن عمدی روزه ماه رمضان، شکستن عهد و نذر و قسم و انجام برخی محرمات اِحرام.
انواع کفاره ها
نوع کفاره و نحوه انجام‌دادن آن با توجه به عملی که انجام شده‌است، تفاوت دارد. به صورت کلی کفارات (اقسام کفاره)، شامل دسته بندی زیر می شود:
- کفاره ی معین
- کفاره ی مرتب
- کفاره ی مخیر
- کفاره ی اعم از مرتب و مخیر
- کفاره ی جمع
نوع اول: کفاره ی معین
برای برخی از اعمال یک کفاره مشخص تعیین شده است.
- کفاره شکار شتر مرغ: کفاره شکار شتر مرغ یک بدنه (شتر ۵ ساله) است. در صورتیکه بدنه موجود نبود، به میزان قیمت آن باید برای 60 فقیر غذا تهیه شود و اگر نشد شصت روز روزه و اگر آن هم نشد ۱۸ روز روزه گرفته میشود.
- کفاره شکار گاو و الاغ وحشی: کفاره شکار گاو و الاغ وحشی یک گاو اهلی است که اگر خرید آن امکانپذیر نبود، به میزان قیمت آن باید برای 30 فقیر غذا تهیه شود.
- کفاره شکار آهو، روباه و خرگوش: کفاره شکار آهو، روباه و خرگوش یک گوسفند است که اگر تهیه ی گوسفند امکانپذیر نبود، به میزان قیمت آن باید برای 10 فقیر غذا تهیه شود.
- کفاره شکستن هر تخم شترمرغ: کفاره شکستن هر تخم شترمرغ در صورتی که جوجه در آن به حرکت در آمده باشد یک شتر جوان است. در غیر این صورت فرد مکلف باید به تعداد تخم های شکسته، شتران نر را برای جفت گیری میان شتران ماده ر‌ها کند و بچه های آن ها را به عنوان قربانی به کعبه تقدیم نماید و چنانچه از فرستادن آن ها عاجز باشد به ازای هر تخم شکسته یک گوسفند می پردازد. در مرحله‌ی بعد با فرض ناتوانی از دادن گوسفند، به ۱۰ نفر مسکین به هر کدام به اندازه‌ی یک مُد غدا می‌دهد و پس از آن اگر قادر بر اطعام نبود ۳ روز، روزه می‌گیرد.
نوع دوم: کفاره ی مرتب (ترتیب)
کفاره مرتب به کفاره ای گفته می شود که به ترتیب و به صورت طولی پرداخت می شود. یعنی فرد مکلف در مرحله اول، باید بنده آزاد کند و در صورت ناتوانی از آن، دو ماه روزه پی در پی بگیرد و در صورت عجز از آن، باید به 60 فقیر غذا بدهد.
کفاره مرتب در سه مورد است:
- کفاره ظهار: “ظِهار” در اصطلاح فقه نوعی از طلاق است که مرد در این نوع طلاق به همسرش می‌گوید: «ظَهرکِ عَلیّ کَظَهر أمّی عَلیّ» یعنی، پشت تو نسبت به من، همانند پشت مادرم به من هست، همان‌طور که آمیزش با او حرام است، انجام این عمل با تو نیز بر من حرام است و با گفتن این عبارت زن تا ابد بر همسرش حرام میشود و چنانچه مرد از گفته خود پشیمان شود باید کفاره ظهار پرداخت کند.
- کفاره قتل خطایی: در روایت صحیح از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده که فرمود: اگر فردی، دیگری را از روی خطا به قتل رساند، باید دیه او را به اولیاء مقتول بپردازد و برده ای نیز آزاد نماید و اگر برده نیافت و یا نتوانست، شصت روز پی در پی روزه بگیرد و اگر قدرت بر انجام آن هم نداشت، شصت مسکین را هر کدام با یک مد طعام، اطعام کند، «فَانْ لَمْ یَسْتَطِعْ اِطْعَمَ سِتِّینَ مِسْکینًا مُدّاً مُدّاً»
- کفاره افطار قضای روزه ماه رمضان در بعد از ظهر
نوع سوم: کفاره ی تخییر (مخیره)
کفاره تخییر، آن است که مکلف دارای اختیار است و می تواند از بین آزاد کردن یک بنده، غذا دادن به شصت فقیر یا گرفتن دو ماه روزه پی درپی یکی را برگزیند. این کفاره، در ماه رمضان، نذر و عهد، یافت می شود.
اگر کسی به نذری که دارای شرایط بوده، عمل نکند، باید کفاره نذر بدهد. کفاره نذر، بر اساس فتوای اکثر مراجع تقلید، آزاد کردن یک بنده، یا غذا دادن به شصت فقیر یا گرفتن دو ماه روزه پی درپی، به طور تخییر است. ولی برخی علما گفته اند که کفاره آن، همانند کفاره قسم است، یعنی آزاد کردن یک بنده یا اطعام ده فقیر یا پوشاندن آنان و اگر این ها را نتوانست، باید سه روز پی درپی روزه بگیرد.گفتنی است که نذر، شرایطی دارد که یکی از آن ها، خواندن صیغه است و بدون آن، نذر منعقد نمی شود.
نوع چهارم: کفاره ی اعم از مرتب و مخیر
کفاره ای که مجموع هر دو نوع کفاره مرتب و مخیر است که در مرحله اول، مکلف بین ادای یکی از چند کفاره مخیر است (دارای قدرت اختیار است) و در صورت ناتوانی از آن ها، نوبت به کفاره دیگری می رسد. این قسم از کفاره، برای شکستن سوگند می باشد.
اگر کسی به یکی از اسامی خداوند متعال قسم بخورد که کاری را انجام دهد یا ترک کند، چنانچه از روی عمد، مخالفت کند، گناه کرده و باید کفاره بدهد که کفاره آن، آزاد کردن یک بنده یا غذا دادن به ده فقیر یا پوشاندن آنان است و اگر این ها را نتوانست انجام دهد، باید سه روز پی درپی روزه بگیرد. قسم، شرایطی دارد که در صورت تحقق آن ها و مخالفت با قسم، کفاره واجب می شود. یکی از شرایط قسم، این است که قسم به یکی از اسامی حق تعالی انجام گیرد. بنابراین، اگر به اسامی انبیا و امامان علیهم السلام قسم بخورد، مخالفت با آن، کفاره ندارد.
نوع پنجم: کفاره جمع
کفاره جمع، یکى از انواع کفاره محسوب مى شود که عبارت است از جمع کردن بین:
- آزاد کردن یک بنده
- و گرفتن دو ماه روزه
- و اطعام شصت فقیر
این کفاره، در دو مورد تحقق پیدا مى کند:
- انسان روزه خود را با چیز حرام باطل کند.
- انسان شخص مسلمانى را بى گناه و از روى عمد به قتل برساند.
احکام عمومی و کلی کفاره
به صورت کلی درباره انواع کفاره، احکامی عمومی زیر وجود دارد:
- کفاره اطعام یا پوشاندن فقیر، باید به فقیر مسلمان داده شود.
- کفاره از واجبات تعبدی است. ازاین‌رو در پرداخت آن، قصد قربت شرط است.
- اگر برخی از موارد کفاره مانند آزادکردن بنده امکان نداشت، آن مورد در کفاره جمع ساقط است و در کفاره‌های مخیره و مرتبه باید موارد دیگر را انجام داد.
- گفته شده در مواردی که روزه به‌عنوان کفاره تعیین شده است، باید روزه‌ها پشت‌سر هم انجام شود. البته در شصت روز روزه، سى و يک روز آن باید پى در پى باشد.
- اگر علت کفارات محرمات احرام مختلف باشد، برای هر یک باید کفاره جدا به جا آورد.
جمع بندی
یکی از واجبات مالی پر اهمیت که شاید بعد از زکات فطره بیشترین گستردگی و ابتلا را در بین مسلمانان داشته باشد کفاره است. واژه کفاره از ماده”کفر” و به معنی پوشاندن است. به این واجب مالی به علت اینکه برای پوشاندن خطا یا کم کاری ای که صورت گرفته، پرداخت میشود، کفاره میگویند.کفاره مختص همه ادیان هست البته با اشکال مختلف اما هدف در همه آنها جلب رضایت و فرو نشاندن خشم الهی است. فواید زيادی برای كفاره می توان ذكر كرد: از جمله اينكه يكی از اصول روانشناسی براي تربيت افراد، استفاده از دو عامل تشويق و تنبيه است، كه بدين وسيله افراد بزهكار را مداوا می كنند. در آموزه های دينی هم برای تنبيه افرادی كه از حكم الهی تخطي كرده اند از اين اصل روانشناسانه استفاده شده است. فایده ديگر كفاره، پاك كردن روح و روان آدمی از آلودگی گناه است، و كسی كه كفاره پرداخت می كند احساس آرامش كرده و عذاب وجدان از او برداشته می شود. از اين جهت بين توبه و برخی از احكام شرعی مثل كفاره ارتباط تنگاتنگ وجود دارد. فایده سومی كه برای كفاره وجود دارد، كمك به فقيران و مستمندان جامعه است كه از اين طريق باری از دوش آن ها برداشته خواهد شد.
شایان ذکر است، موسسه خیریه حضرت فاطمه زهرا (س) از پذیرفتن کفاره عمد معذور می باشد زیرا شرایط اجرای آن را ندارد.
